In 1983 werd “Rondom regels” gepubliceerd. Hierin deed Duintjer verslag van zijn onderzoek naar wat hij noemt regel-geleid gedrag. Mij frappeerde dat de kenmerken van regel-geleid gedrag zijn te zien en te lezen als regels die gelden voor organisatiecultuur. Reden genoeg om er eens aandacht aan te besteden.
Duintjer onderscheidt rond regel-geleid gedrag tien kenmerken:
- Regel-geleid gedrag is niet hetzelfde als louter regelmatig gedrag;
- Regel-geleid gedrag is niet hetzelfde als gedrag met bewuste reflectie op of theoretische kennis omtrent regels;
- Regel-geleid gedrag is kritiseerbaar, evalueerbaar;
- Regel-geleid gedrag is gedrag dat geleid wordt door publieke, sociale, gemeenschappelijke, door verschillende personen in acht genomen regels, maatstaven, criteria;
- Regel-geleid gedrag is aangeleerd gedrag;
- Regel-geleid gedrag is voor anderen begrijpelijk gedrag; gemeenschappelijke regels zijn voorwaarde voor de begrijpelijkheid van gedrag;
- Regel-geleid gedrag is gedrag met (gedrag waarbij je kunt zoeken naar) vooronderstellingen, implicaties, consequenties en onverenigbaarheden (‘incompatibilities’);
- Regel-geleid gedrag is vatbaar voor verandering;
- Regel-geleid gedrag is gedrag met de mogelijkheid tot reflectie;
- Regel-geleid gedrag is gedrag geleid door de gewettigde verwachtingen van de gemeenschap waartoe men behoort.
In kenmerk 4 wordt gewezen op het feit dat regel-geleid gedrag wordt geleid door gedeelde regels en normen. Organisatiecultuur uit zich in specifieke gedragingen in organisaties die ontstaan door gedeelde (al dan niet formele) regels en normen. Organisatiecultuur is een uitingsvorm van regel-geleid gedrag.
In kenmerk 6 stelt Duintjer dat gemeenschappelijke regels een voorwaarde zijn voor begrijpelijk gedrag. Zij die een organisatiecultuur delen kunnen elkaars gedrag begrijpen. Organisatiecultuur maakt samenwerking mogelijk tussen mensen in een organisatie met verschillende achtergronden.
Door regel-geleid gedrag gedragen we ons zo dat anderen ons begrijpen, het gedrag voldoet aan de verwachtingen van anderen binnen de organisatie (kenmerk 10).
We kunnen slechts regel-geleid gedrag uitoefenen voorzover we deelnemen en deelhebben aan die wederzijdse erkenning, dat wil zeggen we kunnen slechts als actor van regel-geleid gedrag bestaan voorzover ons bestaan áls potentiële actor erkend wordt door anderen en door ons zelf (bij mensen betekent bestaan niet alleen bestaan sec, maar vooral erkend bestaan, bestaansrécht hebben), d.i. voorzover we elkaar en onszelf over en weer bestaansrécht verlenen.
De gek wijkt af. Of: wie afwijkt, die lijkt gek.
Niemand wil gek lijken, want je wilt ergens bij horen.
In organisaties wil je gewaardeerd worden. Als je jezelf conformeert aan de organisatiecultuur dan toon je verwacht gedrag, dan maak je jezelf begrijpelijk voor de collega’s. Wie afwijkt, wie zichzelf onbegrijpelijk maakt, wie te onverwacht gedrag vertoont, die stelt zich buiten de orde. Die maakt minder kans op goede beoordelingen en promoties.
Conformisme in organisaties is de basis voor goede beoordelingen. Nieuwkomers passen zich snel aan de mores van een organisatie aan.
Een sterke organisatiecultuur is een cultuur waarbij iedereen opvallend gelijk gedrag vertoont. Een sterke organisatiecultuur is een cultuur van conformisme. Een sterke cultuur maakt een organisatie sterk in het bereiken van doelstellingen. Althans, zolang die doelstellingen niet teveel veranderen.
Want…
… een sterke cultuur maakt een organisatie ook log en weinig flexibel. Juist omdat een sterke cultuur drijft op conformisme. Als de buitenwereld verandert, dan moet de organisatie mee veranderen. Een organisatie met een sterke cultuur verandert minder gemakkelijk, want verandering vraagt ander gedrag. Gedrag dat afwijkt van de norm, van de cultuur. En weinigen kunnen zich anders gedragen of durven ander gedrag te tonen dan de heersende cultuur voorschrijft en verwacht. Verandering is moeizamer naarmate de cultuur sterker is.
Wie afwijkt lijkt gek. Hij is onbegrijpelijk en ook wel eng, want hij gedraagt zich anders dan de verwachting. Maar, de gek kan wel vernieuwing brengen. De gek is wellicht niet gek. Hij is alleen de anderen voor. Hij vernieuwt waar anderen achterblijven in het oude vertrouwde.
Misschien kan alleen een cultuur waar afwijken en verandering niet alleen getolereerd, maar zelfs gevierd worden, nog effectief zijn in een omgeving waarin verandering de norm is geworden.
De tien kenmerken en het citaat komen allen uit het boek “Rondom regels”.