Mensen die hun hele leven zijn opgegroeid in hiërarchische organisaties en die alleen dergelijke organisaties kennen denken vaak dat zelfsturing wel tot anarchie en chaos moet leiden. Dat er zonder managers geen controle is, geen focus, en dat dit wel in rotzooi moet uitmonden.
Die angst is begrijpelijk, maar ook ernstig overtrokken. Er is een aantal redenen waarom het allemaal wel mee valt. Hierna enkele observaties ter geruststelling.
Leiden zonder managers
Binnen hiërarchische organisaties is leiderschap voorbehouden aan managers. Zonder managers valt het leiderschap weg, zo wordt gevreesd. Wel, dat valt wel mee. Want bij zelfsturende organisaties is sprake van gedistribueerd leiderschap. Wie het weet mag het zeggen. Wie een goed idee heeft en initiatieven neemt die anderen aanspreken, die krijgt vanzelf volgers.
Waar veel managers in hiërarchische organisatie geen of armzalig leiderschap tonen, daar kan binnen een zelfsturende organisatie niemand op navolging rekenen op basis van zijn positie. Wordt iemand desondanks gevolgd, dan betekent dat ook dat mensen iets zien in de ideeën van deze informele leider. Dergelijke informele leiders leiden anderen naar nieuwe horizonten, er is sprake van echt leiderschap.
Overigens kan morgen iemand anders de informele leider zijn omdat zijn ideeën en initiatieven meer aanspreken, bijvoorbeeld omdat deze beter passen bij de omstandigheden die zich dan voordoen. Iedereen kan, op momenten dat hij het het beste weet tot leider uitgroeien. Ook al is dat maar tijdelijk.
Leidt zelfsturing tot anarchie?
Wat ik met het begrip anarchie moet, weet ik niet zo goed. Het is een gegeven dat er in iedere groep die ontstaat informele leiders opstaan. Als sprake is van leiderschap, waar is dan nog de anarchie. Anarchie is bijna onbestaanbaar. Anarchie kan alleen bestaan als niemand zich iets van een ander aantrekt. Dan is er geen sprake van een organisatie, maar van los zand.
Akkoord, iedere groep kan op die manier uiteenvallen. Maar, gebeurt dat vaak? Is dat iets dat echt een risico is voor zelfsturende organisaties? Theoretisch wel, maar in de praktijk volgens mij niet. Mensen maken deel uit van een zelfsturende eenheid omdat ze samen iets willen bereiken. Ze hebben idealiter een gezamenlijk doel. Dat werkt dermate samenbindend, dat anarchie vrijwel uitgesloten lijkt.
Als er niemand de eindverantwoordelijkheid heeft
Als er bijvoorbeeld niemand op de centen past, dan kan het met een organisatie heel snel heel verkeerd gaan. Dat kan gebeuren.
Maar, ten eerste, hebben mensen van nature veel verantwoordelijkheidsgevoel. Mensen willen goed functioneren en niemand wil dat het een zooitje wordt. Als privépersoon zijn verreweg de meeste mensen in staat om hun eigen financiën op orde te houden. Als ze dat thuis kunnen, dan kunnen ze dat op hun werk ook. Het is wel zaak dat er overzicht is. Als niemand een totaaloverzicht heeft, dan kan het uiteraard gemakkelijk misgaan. Maar, een eenvoudig maar goed werkend financieel systeem is echt niet in tegenspraak met zelfsturing.
Ten tweede kan er binnen zelfsturing altijd iemand opstaan of binnen de geldende (al dan niet informele) regels worden aangewezen om als specifieke taak de bewaking van budgetten op zich te nemen. Zelfsturing betekent niet dat iedereen alles mag en zich van niemand anders iets hoeft aan te trekken.
Ook zelfsturende organisaties kennen formele en informele regels. Al zullen het er wellicht minder zijn dan bij de klassieke hiërarchieën.
Chaos heerst
In hiërarchische organisaties is keurig vastgelegd wat iemands functie inhoudt, welke bevoegdheden en verantwoordelijkheden hij heeft, enzovoorts. Bij zelfsturing wordt, zoals hiervoor gesteld, vaak minder vastgelegd. Dat kan van buitenaf chaotisch overkomen.
Echter binnen hiërarchische organisaties is ook sprake van ongeschreven regels die bepalen hoe de organisatie werkt. Soms zijn die meer bepalend dan de geschreven regels. Ook dat kan chaotisch overkomen. Mensen lijken zich niet aan de regels te houden, aan de geschreven regels welteverstaan. Er gebeurt van alles dat voor een buitenstaander niet te volgen is. Zonder dat dit de effectiviteit van de organisatie beperkt. Kortom, iets wat van buitenaf chaotisch lijkt hoeft niet echt chaotisch te zijn. Alleen zijn de (ongeschreven) regels waardoor de dingen gebeuren zoals ze gebeuren soms niet zo herkenbaar.
Bij zelforganisatie zal er misschien vaker sprake zijn van meer ongeschreven regels. Een zelforganiserend systeem hoeft daarmee nog niet chaotisch te zijn.
Als het Chaos lijkt
In hiërarchische organisaties is meestal van alles vastgelegd. Het aanpassen van wat eenmaal vastgelegd is, is doorgaans niet zo gemakkelijk. Een voordeel daarvan is dat dit tot veel duidelijkheid en orde leidt. Tegelijkertijd is dat de achilleshiel van hiërarchische organisaties.
In zelfsturende organisaties ligt minder vast. Wat vandaag praktijk is, kan morgen anders zijn en overmorgen weer. Er is weinig sprake van vaste ordening. Dat kan wanordelijk lijken. En als orde ontbreekt, noemen we dat al snel chaos.
Ja, binnen zelfsturende organisaties is weinig vaste bestendige ordening, er is sprake van voortdurende verandering. Dat kan als chaos worden gezien en, ja, daar moet je wel tegen kunnen. Maar, het is geen chaos met een negatieve betekenis. Je kan als alternatief voor het begrip chaos, ook begrippen neerzetten die beter weergeven waar de kracht van zelfsturing zit. Ik kom dan op begrippen als wendbaarheid, flexibiliteit, aanpassingsvermogen, en zelfs: creativiteit.
Slot
Het is begrijpelijk dat zelfsturing “angsten” oproept bij al diegenen onder ons die zijn opgegroeid in klassieke hiërarchieën. Als je zelfsturing van binnenuit meemaakt, dan valt dat allemaal nogal mee. Veel angst blijkt niet meer te zijn dan koudwatervrees.
Zo koud is dat water niet! Spring erin!